Stuwdammen! Altijd mooi. Veel ruw beton, vaak in een bergachtige omgeving en achter de dam een stuwmeer vol potentiële energie – klaar om over te gaan in groene stroom. De mooiste stuwdammen zijn echter de dammen die geen elektriciteit opwekken maar pure verbazing. De nutteloze, de ongebruikte, de mislukte stuwdammen. Ze bestaan, hoewel een stuk schaarser dan bijvoorbeeld ongebruikte kerncentrales (zie Zwentendorf). Een even treurige als prachtige dam bezocht ik in Italië, precies 50 jaar na de ondergang.
De Vajont stuwdam in de Dolomieten is schitterend gelegen. De Italianen hebben een 262 meter hoge muur van beton in een diepe, smalle kloof gepropt. Als een dik gordijn voor een smalle kast. Op de slingerweg ernaar toe laat ie je schrikken. Net als je denkt ‘waar blijft dat ding’, ligt de slanke dam naast je en kijk je tegen de holle kant. Maar hij stuwt niks. Want aan de bolle kant is geen meer te zien. Waar je water verwacht, liggen heuvels, zand en bomen. Opvallend zijn de grote kale vlakken op zuidelijke helling van de berg direct achter de dam.
Langdurige planning
Het plan voor een stuwdam in de vallei van de Monte Toc stamt uit 1920. De locatie lijkt perfect. Een diepe, smalle kloof met daarachter een brede, uitgestrekte vallei. Dus een smalle, hoge dam in de kloof volstaat om een heel groot meer te vullen. Het plan wordt diverse keren aangepast en in 1943 volgt definitieve goedkeuring. Als gevolg van de naoorlogse chaos begint de bouw pas in 1957. De Vajont-dam zal een van ’s werelds hoogste stuwdammen worden.
Journalisten waarschuwden
schaalmodel van de dam en het meer
Voor en tijdens de bouw worden de verantwoordelijken er diverse keren op gewezen dat Monte Toc zeer instabiel is. Er zijn regelmatig aardverschuivingen en men verwacht dat dit erger zal worden zodra het dal vol water komt te staan. Waarschuwende journalisten worden aangeklaagd voor het ‘ondermijnen van de sociale rust’. In 1959 zijn er breuken en verschuiving gesignaleerd op de berg. Er volgen nieuwe studies en drie experts concluderen onafhankelijk van elkaar dat de complete helling van Monte Toc los hangt en naar beneden zal komen zodra het stuwmeer is gevuld. De bouwer, SADE, negeert de adviezen. De dam is in oktober 1959 klaar en vanaf februari 1960 laat men de vallei vol lopen.
Schaalmodel
In november 1960, het meer is voor tweederde gevuld, schuift een lawine van 800.000 m³ aarde (het volume van ca. 7000 stadsbussen) het water in. Dit veroorzaakt een vloedgolf maar er vallen geen slachtoffers. Het vullen wordt gestaakt. Er volgt nieuw bodemonderzoek en men bouwt een schaalmodel van de dam en het meer. Tests met rotsblokken leveren 
informatie op over de hoogte van een eventuele tsunami, mocht de helling – die aantoonbaar beweegt – in het meer schuiven. Met deze nieuwe gegevens starten de ingenieurs in 1962 een riskante strategie. Ze dachten, door de waterstand afwisselend te laten stijgen en dalen, de aardverschuiving gecontroleerd – d.w.z. bij een lage waterstand – in het meer te kunnen laten plonzen. De vloedgolf zou beperkt zijn en zeer zeker niet over de dam heen slaan. Het waarschuwen van de bewoners stroomafwaarts was dus niet nodig.
De ramp
Dat was de theorie. De praktijk bleek op 9 oktober 1963 compleet anders: de bodemsamenstelling, de snelheid van de lawine, de hoogte van de tsunami en de verwachte gevolgen. Om 22.39 uur schoof 260.000.000 m³ bos, aarde en steen met 110 km/u het meer in. Hierdoor stroomde 50.000.000 m³ water in een 250 meter hoge golf over de dam. De daarop volgende overstroming in de Piave vallei vernietigde diverse dorpen en stadjes en kostte ruim 2000 mensen het leven. Met uitzondering van de bovenste meter metselwerk bleef de stuwdam in takt.
De doofpot
Onder de kop “Natuurramp” drukten alle regeringsgezinde media het project direct in de doofpot. Alleen het communistische L’Unita schreef over fouten en blunders van de verantwoordelijken, waarop deze krant gebrek aan waardigheid werd verweten. Uiteindelijk werd in 1968 een aantal verantwoordelijken licht gestraft. Eén ingenieur pleegde zelfmoord. Bouwfirma SADE hoefde nooit schadevergoeding te betalen. Voor de overlevenden van de ramp werd 50 km stroomafwaarts van de rampdam een nieuw stadje gebouwd, Vajont. De door de vloedgolf vernietigde steden en dorpen in de Piave vallei werden ook herbouwd.
Herdenkingskerk
Het ‘slachtofferdorp’ Vajont
Herdenken
Pas in de 21ste eeuw lijkt de ramp een plek in de Italiaanse geschiedenis te hebben gekregen. Tegenwoordig is de dam te bezichtigen, staat er een bezoekerscentrum en is de plek waar ooit het meer lag weer toegankelijk voor publiek. De prachtige herdenkingskerk van Giovanni Michelucci in Longarone kwam er pas na 17 jaar onderling getwist in de kerkgemeenschap. Wellicht een onderwerp voor een volgende keer.
